FONETİKA: Danışıq səsləri və onların əmələ gəlməsi. Danışıq üzvləri. Sait və samit səslər. Saitlərin bölgüsü: qalın və incə saitlər; açıq və qapalı saitlər; dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər. Bəzi saitlərin uzun tələffüzü. Samitlərin növləri: kar və cingiltili samitlər. Ahəng qanunu. Qalın və incə saitlərin ahəngi. Bəzi sözlərdə ahəngin pozulması.
Əlifba. Səs və hərf. Qoşasaitli və qoşasamitli sözlərin yazılışı və tələffuzü. Sözlərin sonunda cingiltili samitlərin yazılışı və tələffuzü. Sonu q və k ilə bitən çoxhecalı sözlərin yazılışı. Sonu qoşasamitli təkhecalı sözlərin yazılışı, [k`] səsinin yazıda ifadəsi.
Heca. Sözün sətirdən-sətrə keçirilməsi. Vurğu. Azərbaycan sözlərində vurğunun yeri. Heca vurğusunun sözün mənasına təsiri. Vurğulu heca və uzun heca, onların fərqləndirilməsi. Vurğu qəbul etməyən şəkilçilər. Fonetik təhlil.
LEKSİKA: Leksika haqqında anlayış. Sözün leksik və qrammatik mənası. Sözün həqiqi və məcazi mənası. Təkmənalı və çoxmənalı sözlər. Omonimlər. Onların çoxmənalı sözlərdən fərqi. Bəzi sözlərin həm omonim, həm də çoxmənalı söz kimi işlənə bilməsi. Sinonimlər. Antonimlər. Ümumişlək və ümumişlək olmayan sözlər. Terminlər. Ümumişlək olmayan sözlərin, əsasən, terminlərdən ibarət olması. Dialekt sözləri, köhnəlmiş sözlər, neologizmlər.
Əsl Azərbaycan sözləri və alınma sözlər. Ərəb-fars və rus-Avropa mənşəli sözlər. Frazeoloji birləşmələr. Bu birləşmələrdə sözlərin məcazlaşması. Frazeoloji birləşmələrin omonimliyi, sinonimliyi, antonimliyi. Lüğətlər. Lüğətlər haqqında anlayış. İzahlı lüğətlər. Orfoqrafiya, orfoepiya və tərcümə lüğətləri. Sözün leksik təhlili.
MORFOLOGİYA Morfologiya nitq hissələri haqqında təlim kimi
Nitq hissələri. Nitq hissəsi anlayışı. Nitq hissələrinin bölgüsü. Əsas və köməkçi nitq hissələri.
Əsas nitq hissələri. İsim. Əşya anlayışı. Konkret və mücərrəd, canlı və cansız, xüsusi və ümumiliyindən asılı olmayaraq. bütün isimlərin əşya sayılması. İsim əşyanın adını bildirən əsas nitq hissəsi kimi. Onun qrammatik əlamətləri. Konkret və mücərrəd isimlər. Ümumi və xüsusi isimlər. Tək və cəm isimlər. Toplıı isimlər. İsmin quruluşca növləri. Sadə isimlər. Düzəltmə isimlər və onların əmələ gəlməsi. İsimlərdən düzələn isimlər. Fellərdən düzələn isimlər. İsim düzəldən bəzi şəkilçilərin (-stan: -qı, -ki və s.) yazılışı. Mürəkkəb isimlərin əmələ gəlməsi və onlann yazılışı.
Mürəkkəb adlar. Mürəkkəb adlar ismi söz birbşmələrinin bir qrupu kimi. Onlann mürəkkəb isimlərdən fərqi. Mürəkkəb adlar və xüsusi isimlər. Mürəkkəb adların yazılışı. İxtisarla yazılan mürəkkəb adlar. İsmin şəxsə görə dəyişməsi. İsmin mənsubiyyətə görə dəyişməsi. Mənsubiyyət şəkilçiləri. Mənsubiyyət şəkilçilərinin şəxs şəkilçilərindən fərqi. Tale, mənbə, mənsə. mövqe, mənafe sözlərinin mənsubiyyətə görə dəyişməsi.
İsmin hallanması. Yiyəlik və təsirlik hallarının müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik bildirməsi. Yiyəlik və təsirlik hal şəkilçiiəri ilə II və III şəxs mənsubiyyət şəkilçilərinin fərqi. Bu şəkilçilərin omonimliyi. Saitlə başlanan şəkilçi artırdıqda bəzi ikihecalı söz köklərində (fəsil, şəkil. alın, beyin və s.) son saitin (qapalı saitin) düşməsi. İsmin sifət kimi işlənə bilməsi. Sifətləşən isimlərin yenə isim olaraq qalması. İsmin cümlədə rolu.
Sifət. Sifət bir hitq hissəsi kimi; onun qramamtik əlamətləri. Sifətlərin quruluşca növləri. Sadə sifətlər. Düzəltmə sifətlər: isimdən düzələn sifətlər, feldən düzələn sifətlər. Mürəkkəb sifətlər. Onların yazılışı. Sifətin müqayisə dərəcələri; adi dərəcə, azaltma dərəcəsi, çoxaltma dərəcəsi. Sifətin isimləşməsi. İsimləşən sifətlərin yenə sifət olaraq qalması. Həm sifət, həm də zərf kimi işlənə bilən sözlər (yaxşı, pis, gözəl və s.). Sifətin cümlədə rolu.
Say. Say bir nitq hissəsi kimi; onun qrammatik əlamətləri. Sayın quruluşca növləri. Sadə, düzəltmə, mürəkkəb saylar. Sayın mənaca növləri: miqdar və sıra sayları. Miqdar saylarının növləri: müəyyən miqdar sayları, qeyri-müəyyən miqdar sayları, kəsr sayları. Qeyri-müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlərin cəmlənib-cəmlənməməsi. Miqdar sayları ilə isimlər arasında numerativ sözlərin işlənə bilməsi. Bəzi numerativ sözlərin (nəfər, baş, ədəd, cüt, dəst və s.) üç-dörd, beş-altı tipli qeyri-müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında da işlədilə bilməsi. Kəsr sayları miqdar saylarının bir növü kimi. Sıra sayları. Sıra saylarının ərəb və Roma rəqəmləri ilə yazılışı. Həm say, həm də zərf kimi işlənə bilən sözlər. Sayların yazılışı. Sayın isimləşməsi. Bu vaxt onların yenə say olaraq qalması. Sayın cümlədə rolu.
Əvəzlik. Əvəzlik isim, sifət, say və digər əsas nitq hissələrinin yerində işlənən söz kimi. Qrammatik şəxs anlayışı. Əvəzliklərin mənaca növləri. Şəxs əvəzlikləri. Onların hallanması. İşarə əvəzlikləri. Elə, belə əvəzliklərinin həm sifət, həm də zərf yerində işlənə bilməsi. O əvəzliyinin omonimliyi: həm şəxs, həm də işarə əvəzliyi ola bilməsi. Bu işarə əvəzliyinin bəzən şəxs əvəzliyinin yerində işlənməsi (isimləşməsi). O, bu əvəzlikləri mübtəda vəzifəsində olarkən onlardan sonra vergülün işlənmə məqamları. Sual əvəzlikləri. Qeyri-müəyyən əvəzliklər. Təyini əvəzliklər. Bəzi işarə, sual, qeyri-müəyyənlik əvəzliklərinin də hallana bilməsi. Əvəzliyin cümlədə rolu.
Fel. Fel bir nitq hissəsi kimi; onun qrammatik əlamətləri. Felin quruluşca növləri. Sadə fellər. Sadə fellərin, eləcə də kökü fel olan bütün sözlərin əsl Azərbaycan sözləri olması. Düzəltmə fellər. Düzəltmə fellərin əmələ gəlməsi. İsimdən düzələn fellər. Feldən düzələn fellsər. Mürəkkəb fellər. Təsirli və təsirsiz fellər.
Felin qrammatik məna növləri: məlum, qayıdış, icbar, qarşılıq-birgəlik, məchul fellər.
Felin təsriflənən formaları. Felin şəkilləri felin təsriflənən formaları kimi. Əmr şəkli. Xəbər şəkli felin zamana, şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişməsi ilə səciyyələnən forması kimi. Zaman şəkilçiləri xəbər şəklinin tanınma əlaməti kimi. Xəbər şəklinin indiki zamanı. Xəbər şəklinin keçmiş zamanı: şühudi keçmiş, nəqli keçmiş. Xəbər şəklinin gələcək zamanı: qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək. Felin vacib, lazım, arzu və şərt şəkilləri. Felin bu şəkillərinin məzmunca gələcək zaman ifadə etməsi. Fel şəkillərinin idi, imiş, isə köməkçi felləri (hissəcikləri) ilə işlənməsi. Bu hissəciklərin digər nitq hissələri ilə də işlənə bilməsi (həkim idi, dadlı imiş, yuxarıda isə və s.). Onların yazılışı. Təsdiq və inkar fellər: inkarlığın -ma (-mə), -m şəkilçisi (bəzən deyil sözü) ilə ifadə olunması. İnkar şəkilçisinin isim düzəldən eyni formalı şəkilçi ilə omonimliyi (dondúrma, vúrma ; dondurma’, vurma’).
Felin təsriflənməyən formaları. Məsdər, feli sifət, feli bağlama felin təsriflənməyən formaları kimi. Məsdər. Məsdərdə felə və ismə məxsus əlamətlər. Onun isim kimi hallanması, mənsubiyyətə görə dəyişməsi. Cümlədə rolu. Xəbər mövqeyində işlənərkən ismi xəbər olması. Feli sifət. Feli sifətdə felə və sifətə məxsus əlamətlər. Feli sifət şəkilçiləri. Feli sifətlərin isimləşməsi. Xəbər mövqeyində işlənən feli sifətlərin ismi xəbər olması. Feli sifət və feldən düzələn sifət. Feli bağlama. Feli bağlamada felə və zərfə məxsus əlamətlər. Feli bağlama şəkilçiləri. Feli bağlamaların, bir qayda olaraq, cümlədə zərflik kimi çıxış etməsi. Məsdər, feli sifət və feli bağlamaların cümlədə tərkib əmələ gətirə bilməsi və bu tərkiblərin bütöv cümlə üzvü vəzifəsində işlənməsi. Felin cümlədə rolu.
Zərf. Zərf bir nitq hissəsi kimi; onun qrammatik əlamətləri. Fellə bağlılığı. Zərfin quruluşca növləri. Sadə zərflər. Düzəltmə zərflər və onlann əmələ gəlməsi. -ca2, -casına2, -la2, -ən… kimi bəzi zərf düzəldən şəkilçilərin vurğu qəbul etməməsi. Mürəkkəb zərflər və onların əmələ gəlməsi. Zərfin mənaca növləri: tərzi-hərəkət, yer, zaman, miqdar zərfləri. Qəsdən sözü səbəb-məqsəd mənalı zərf kimi. Bəzi sözlərin yerinə görə zərf, sifət, say, isim və qoşma kimi işlənə bilməsi. Zərfin cümlədə rolu.
SÖZÜN TƏRKİBİ VƏ SÖZ YARADICILIĞI
Sözün tərkibi: kök və şəkilçi. Leksik və qrammatik şəkilçilər. Söz kökünə eyni zamanda bir neçə leksik və qrammatik şəkilçinin artırıla bilməsi. Eyniköklü sözlər. Eyniköklü sözlər kökü eyni olan düzəltmə sözlər kimi. Eyniköklü sözlər və eyni sözün müxtəlif formaları. Sözün başlanğıc forması. Azərbaycan dilinin öz şəkilçiləri və alınma şəkilçilər. Ön şəkilçili sözlər. Şəkilçilərin yazılışı: iki, dörd və birvariantlı şəkilçilər. Azərbaycan dilinin öz şəkilçilərinin, bir qayda olaraq, ahəng qanununa uyğun iki və ya dördvariantlı yazılması. Birvariantlı şəkilçilərimiz: -daş, -gil, -sov -sın.
Alınma şəkilçilərin ancaq leksik şəkilçilərdən ibarət olması.
Söz yaradıcılığının əsas üsulları; sözlərə leksik (sözdüzəldici) şəkilçilər artırmaqla yeni sözlərin əmələ gəlməsi; sözlərin birləşməsi və ya təkrarı yolu ilə yeni sözlərin əmələ gəlməsi. Düzəltmə sözlərin əmələ gəlməsi. İki və daha artıq leksik şəkilçisi olan düzəltmə sözlər. Mürəkkəb sözlər. Mürəkəb sözlərin əmələ gəlmə yolları. Onların yazılışı. Bitişik və defislə yazılan mürəkkəb sözlər. Bəzi mürəkkəb sözlərin ayrı yazılması. Sözün tərkibinə görə təhlili
KÖMƏKÇİ NİTQ HİSSƏLƏRİ Qoşma. Qoşmanın köməkçi nitq hissəsi kimi qrammatik səciyyəsi. Qoşmanın qoşulduğu hallar. İsmin adlıq halı ilə işlənən qoşmalar. İsmin yiyəlik halı ilə işlənən qoşmalar. İsmin yönlük halı ilə işlənən qoşmalar. İsmin çıxışlıq halı ilə işlənən qoşmalar. İsmin bir neçə halı ilə işlənə bilən qoşmalar (-kimi, qədər, qoşmaları). Qoşmaların mənaca növləri. Bəzi qoşmaların sinonimliyi. Digər nitq hissələri ilə qarışa bilən bəzi qoşmaların fərqləndirilməsi. Qoşmaların yazılışı. Birhecalı qoşmaların (-can, -cən, -dak, tək qoşmalarının) qoşulduğu sözlərə bitişik yazılması (şəhərəcən, bağacan, evədək, səntək, qəhrəmantək). Bağlayıcı. Bağlayıcı cümlə üzvləri, cümlələr arasında əlaqə yaradan köməkçi nitq hissəsi kimi. Bağlayıcıların abzaslar arasında da işlənə bilməsi. Tabesizlik və tabelilik bağlayıcıları. Bağlayıcıların mənaca növləri. Bağlayıcıların quruluşu: sadə və mürəkkəb bağlayıcılar. Bəzi bağlayıcıların yazılışı və onlarda vergülün işlənməsi qaydaları. -da bağlayıcısından sonra gələn mı ədatının ayrı yazılması (Mahmud da mı gedəcək? Məmmədin də mi işi çoxdur?). Digər nitq hissələri ilə qarışa bilən bəzi bağlayıcılann fərqləndirilməsi.
Ədat. Ədatların qrammatik səciyyəsi. Ədatlarm mənaca növləri. Ədatların yazılışı, Digər nitq hissələri ilə qarışa bilən bəzi ədatların fərqləndirilməsi. Modal sözlər. Modal sözlər söylənilən fikrə münasibəti bildirən sözlər kimi. Modal sözlərin quruluşu. Modal sözlərin mənaca növləri. Digər nitq hissələri ilə qarışa bilən bəzi modal sözlərin fərqləndirilməsi. Modal sözlərdə durğu işarələri.
Nida. Nida hiss-həyəcan ifadə edən köməkçi nitq hissəsi kimi. Nidalarda müəyyən hissi halların ifadəsi (sevinc, kədər, qorxu, əhvali-ruhiyyə …) Nidaların yazılışı. Onlarda durğu işarələrinin işlədilməsi. Morfoloji təhlil.
SİNTAKSİS Söz birləşməsi və cümlə sintaktik vahidlər kimi.
Söz birləşmələri. Söz birləşməsi anlayışı. Sərbəst və frazeoloji birləşmələrin bir-birindən fərqi. Söz birləşməsi və söz. Söz birləşməsi və cümlə. Əsas tərəfinin ifadə vasitəsinə görə söz birbşməsinin növləri: ismi birləşmələr, feli birləşmələr. İsmi birləşmələr. Təyini söz birləşmələri ismi birləşmələrin ən çox işlənən növü kimi. Birinci, ikinci və üçüncü növ təyini soz birləşmələri. Təyini söz birləşmələrinin əsas xüsusiyyətləri.
Feli birləşmələr. Onların formalaşması – əsas tərəfinin məsdər, feli sifət, feli bağlama ilə ifadə olunması. Məsdər, feli sifət və feli bağlama tərkibləri feli birləşmələrin spesifık növləri kimi.
Sintaktik əlaqələr. Söz birləşmələrində və cümlədə sözlər arasında məna və qrammatik əlaqələrin olması. Sintaktik əlaqələrin növləri: tabesizlik və tabelilik əlaqələri. Tabesizlik əlaqəsi. Bu əlaqədə olan sözlərin bərabərhüquqlu olması. Tabelilik əlaqəsində olan sözlərdən birinin o birinə tabe olması. Tabelilik əlaqəsinin növləri: uzlaşma, idarə və yanaşma. Uzlaşma əlaqəsi. Əsas xüsusiyyəti və qrammatik göstəriciləri. Şəxs (xəbərlik) və mənsubiyyət şəkilçiləri uzlaşmanın formal göstəriciləri kimi. Uzlaşmanın şəxsə və kəmiyyətə görə olması. Kəmiyyətə görə uzlaşmada –lar2 şəkiçisinin rolu. İdarə əlaqəsi. Əsas xüsusiyyəti. Hal şəkilçiləri idarə əlaqəsinin formal göstəricisi kimi. III növ təyini söz birləşmələrinin I tərəfində idarə, II tərəfındə uzlaşma əlaqəsinin olması. Yanaşma əlaqəsi. Əsas xüsusiyyəti. Xüsusi göstəricisinin olmaması. O biri sintaktik əlaqələrdən fərqi. Yanaşma əlaqəsinin olduğu yerlər.
Cümlə. Cümlə haqqında ümumi məlumat. Cümlənin əsas nitq vahidi olması, fikir ifadə etməsi. Məqsəd və intonasiyaya görə cümlənin növləri. Nəqli cümlə. Sual cümləsi. Sual cümləsinin növləri. Sual əvəzlikləri ilə düzələn sual cümlələri. Sual ədatları ilə düzələn sual cümlələri. Yalnız sual intonasiyası ilə düzələn sual cümlələri. Əmr cümləsi. Əmr cümləsinin xəbərlərinin felin əmr şəkli ilə ifadəsi. Nida cümləsi. Nida cümləsinin istifadə olunduğu yerlər.
